Με αφορμή τις ασκήσεις δημιουργικής γραφής και τα κείμενα που μας στέλνετε, σήμερα θα ήθελα να μιλήσουμε για την κατάχρηση του ενεστώτα. Μια κατάχρηση που αντιμετωπίζουμε πολύ συχνά και που, κάποιες φορές, δεν ξέρουμε πώς να διαχειριστούμε. Διαβάζουμε φοβερά κείμενα τα οποία καταστρέφονται, εξ αιτίας της κατάχρησης του ενεστώτα. Αναγκαζόμαστε να σας επιστρέψουμε τα κείμενα, για να τα ξαναγράψετε από την αρχή, με σωστούς χρόνους, πριν μας τα ξαναστείλετε. Ορισμένοι, δικαίως, οφείλω να ομολογήσω, δεν καταλαβαίνετε ποιο είναι το πρόβλημα στο κείμενό σας. Ήρθε ο καιρός να το αποσαφηνίσουμε.
Αν συνεχίζεις ακόμη να με διαβάζεις, θα έχεις παρατηρήσει πως το συγκεκριμένο κείμενο είναι γραμμένο σε ενεστώτα. Ξέρεις γιατί; Όχι γιατί θέλω να σου πω κάποια πράγματα τώρα – τώρα που τα σκέφτομαι, τώρα που βάζω τις λέξεις σε μία σειρά. Αλλά γιατί θέλω, όταν κάποια στιγμή, στο μέλλον, τα διαβάσεις, να νιώσεις πως σου μιλάω την ώρα που με διαβάζεις.
Ο ενεστώτας είναι παροντικός χρόνος. Χρησιμοποιείται για να δείξουμε κάτι που συμβαίνει στο παρόν, κάτι που γίνεται τώρα. Για εμένα, αυτό που συμβαίνει στο παρόν, μπορώ να το προσδιορίσω γράφοντας γράφω. Εσύ, από την άλλη μεριά, θα διαβάσεις (στο δικό μου μέλλον) ένα κείμενο που έγραψα (στο δικό σου παρελθόν). Το σημαντικό είναι να καταλάβεις πως αυτό που διαβάζεις, για εσένα γίνεται τώρα. Άρα εδώ επιβάλλεται να χρησιμοποιήσω ενεστώτα.
Αφήγηση
Όταν αφηγούμαστε μία ιστορία, χρησιμοποιούμε κυρίως παρελθοντικούς χρόνους και πιο συγκεκριμένα τον αόριστο και τον υπερσυντέλικο. Το γιατί είναι εξαιρετικά απλό: Γράφουμε για πράγματα που ήδη έχουν γίνει, κάποια στιγμή, σε κάποιο παρελθόν. Γράφουμε για ό,τι διαδραματίστηκε στο παρελθόν ενός ήρωα, ή στο δικό μας παρελθόν. Γράφουμε για όσα έλαβαν χώρα κάποτε. Γράφουμε αναμνήσεις.
Είναι εξαιρετικά δύσκολο να γράψουμε για γεγονότα που εκτυλίσσονται μπροστά στα μάτια μας – δηλαδή να έχουμε αφήγηση σύγχρονη με την εξέλιξη των γεγονότων. Αυτό είναι μια μορφή κατάχρησης του ενεστώτα. Το πρόβλημα με αυτού του είδους την αφήγηση είναι το εξής:
Εγώ γράφω (τώρα) για γεγονότα που εξελίσσονται μπροστά στα μάτια μου (τώρα). Το γράφω και η εξέλιξη των γεγονότων είναι δύο διαφορετικά πράγματα που συμβαίνουν ταυτόχρονα.
Ο αναγνώστης μου θα διαβάσει (στο δικό μου μέλλον, πολύ αφού θα έχω τελειώσει το γράψιμο) ένα κείμενο που μιλάει για γεγονότα που διαδραματίστηκαν (στο δικό του παρελθόν) σε ενεστώτα.
Όπως ανέφερα πιο πάνω, ο ενεστώτας είναι παροντικός χρόνος και χρησιμοποιείται για πράξεις που συμβαίνουν στο παρόν. Στο δικό σου μέλλον, στο παρόν του αναγνώστη, όλα όσα έχεις γράψει σε ενεστώτα, είναι πια κομμάτι του παρελθόντος. Άρα, για τον αναγνώστη, είναι εξαιρετικά δύσκολο, όχι μόνο το να κατανοήσει την ιστορία σου, αλλά και να την διαβάσει, γιατί ό,τι έχεις γράψει σε ενεστώτα, θα έπρεπε να συμβαίνει στο δικό του παρόν.
Αναρωτήσου: Αυτά που έχεις γράψει, στο δικό σου παρόν, εξελίσσονται στο παρόν του αναγνώστη σου;
Το βέλος του χρόνου
Ο χρόνος ρέει πάντοτε προς μια κατεύθυνση: Από το παρελθόν προς το παρόν και από το παρόν προς το μέλλον. Ακόμη και στις ιστορίες φαντασίας που ερχόμαστε αντιμέτωποι με ταξίδια στο χρόνο. Ακόμη και στον κοσμικό τρόμο, όπου πανίσχυρα όντα έχουν την δύναμη να αλλοιώνουν την πραγματικότητα και τον χωροχρόνο. Ακόμη και στις πιο ακραίες καταστάσεις, η ροή του χρόνου έχει μια συγκεκριμένη κατεύθυνση*.
Δεν μπορούμε να αλλοιώσουμε το βέλος του χρόνου στην πραγματικότητα. Ο χρόνος πάντοτε θα ρέει προς την ίδια κατεύθυνση και εμείς θα συνεχίσουμε να ζούμε μέσα σε αυτόν τον χρόνο και σε αυτή την πραγματικότητα. Δεν μπορούμε να αλλοιώσουμε το βέλος του χρόνου στη γραφή**, καθώς είναι αδύνατο να αντιληφθούμε την πραγματικότητα με διαφορετικό τρόπο. Κάθε δράση έχει αντίδραση, κάθε πράξη έχει αντίκτυπο.
Σκέψου πως κάθεσαι στο μπαλκόνι σου και παρατηρείς ένα αυτοκίνητο. Το αυτοκίνητο κινείται. Στο δικό σου παρόν. Και η αφήγηση, μέσες – άκρες, έχει ως εξής:
Πριν μερικές στιγμές έστριψε από τη διασταύρωση. Έσβησε το φλάς του και συνέχισε να κινείται αργά, μέχρι που με προσπέρασε και χάθηκε μέσα στη νύχτα…
Η αφήγηση γίνεται σε αόριστο χρόνο, γιατί η πράξη εκείνη τελείωσε πριν αρχίσεις να την αφηγείσαι. Όταν θα προσπαθήσεις να το αφηγηθείς στον ενεστώτα, ο αναγνώστης θα προσπαθήσει να βρει το αυτοκίνητο που κινείται στο δικό του παρόν και στην δική του πραγματικότητα.
Οι αιτίες
Η βασικότερη αιτία πίσω από την κατάχρηση, είναι η απειρία του συγγραφέα. Ο άπειρος συγγραφέας που θα αρχίσει να γράφει μια ιστορία, θα την πλάσει στο μυαλό του, θα την αφήσει να διαδραματιστεί και θα την γράψει όπως, νοητά, την βιώνει. Στον ενεστώτα. Τώρα γίνονται όλα στο μυαλό μου, τώρα τρέχουν οι ήρωες και οι σκηνές, τώρα διαδραματίζεται η πλοκή μου. Ενεστώτας και κόντρα ενεστώτας.
Οι περισσότερο έμπειροι συγγραφείς την πατάνε με διαφορετικό τρόπο: Παθιάζονται με την αφήγησή τους, βάζουν τον εαυτό τους στην θέση του ήρωα και ζούνε την ιστορία τους. Καθώς ζούνε την σκηνή, αποστασιοποιούνται από την δική μας πραγματικότητα και μπαίνουν μέσα στην πραγματικότητα του αφηγήματός τους. Και κάπου εκεί αρχίζει να χάνεται το βέλος του χρόνου για εκείνους. Οι αόριστοι και οι υπερσυντέλικοι μετατρέπονται σε ενεστώτες και η αλληλουχία των γεγονότων, δίνεται με τρόπο που ο συγγραφέας (που έχει πλάσει την ιστορία) καταλαβαίνει πότε τελείται κάθε πράξη, μα ο αναγνώστης (που δεν είναι στο μυαλό του δημιουργού) αδυνατεί να καταλάβει την αλληλουχία των πράξεων και, ακόμη χειρότερα, δεν μπορεί ούτε και να διαβάσει το κείμενο, καθώς ο ενεστώτας το κάνει να χάνει τη συνοχή του.
Σπανιότερα, κάποιος θα προσπαθήσει να χρησιμοποιήσει τον ενεστώτα – συνήθως ανεπιτυχώς – για να αποτυπώσει μια σκηνή δράσης. Ιδιαίτερα σε αυτή την περίπτωση, θα πρέπει να γίνει εξαιρετικά προσεκτική χρήση του χρόνου, ώστε να βγάζει νόημα το κείμενο.
Τέλος, κάποιοι μπερδεύουν την αφήγηση με τον μονόλογο ή το διάλογο, το διήγημα με το δοκίμιο. Σε κάποιο άλλο δοκίμιο – όπως αυτό εδώ – θα δούμε τι, συνήθως, πάει λάθος με τις αφηγήσεις που λαμβάνουμε και τι θα έπρεπε να γίνεται, ώστε να κατανοήσετε καλύτερα, γιατί μπορεί να είναι λάθος ο τρόπος που γράφουμε και πώς θα αφηγηθούμε σωστά μια ιστορία.
Ο ενεστώτας…
… είναι παροντικός χρόνος και χρησιμοποιείται για να δείξει ότι κάτι συμβαίνει στο παρόν – η μαγική λέξη είναι το τώρα.
Δεν τον χρησιμοποιούμε ούτε για το χθες, ούτε για το αύριο.
Δεν αφηγούμαστε σε ενεστώτα, καθώς το δικό μας παρόν, είναι το παρελθόν του αναγνώστη μας.
***
Υ.Γ.: Έχω αφήσει δυο αστεράκια μέσα στο κείμενο, που κανονικά θα ήταν υποσημειώσεις, μα δυστυχώς δεν μπορώ να τις γράψω, καθώς αυτές οι υποπεριπτώσεις είναι εξαιρετικά σπάνιες και οι συγγραφείς που καταπιάνονται με αυτές, έχουν ήδη κατακτήσει τη σωστή χρήση των χρόνων.
Ίσως, κάποια στιγμή, στο κοινό μας μέλλον, να γράψω κάτι για τον κοσμικό τρόμο και για το πώς η διαστρέβλωση της πραγματικότητας από παντοδύναμα πλάσματα, μας επιτρέπει να σπάσουμε τους κανόνες του σύμπαντος και το πώς θα δώσουμε αυτή, την εντελώς νέα και παντελώς άγνωστη κατάσταση, με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, στον αναγνώστη.